พะเยาเดิมชื่อว่าพยาว หรือเมืองภูกามยาวในอดีต เป็นเมืองเก่าแก่เมืองหนึ่งในแถบภาคเหนือ มีอายุกว่า 900 ปี ร่วมสมัยเดียวกับเมืองเชียงแสน จังหวัดเชียงราย เมืองพยาวเจริญรุ่งเรืองสูงสุดในสมัยพ่อขุนงำเมือง ต่อมาก็ตกเป็นเมืองขึ้นไปตามการเปลี่ยนแปลงการปกครองของอาณาจักรต่างๆ ที่ผลัดกันมีอำนาจในแถบนี้ จนถึงสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ เมืองพยาวได้เปลี่ยนชื่อเป็นเมืองพะเยา และเป็นส่วนหนึ่งของจังหวัดเชียงราย จนกระทั่งปี พ.ศ. 2520 พะเยาจึงได้รับยกฐานะจัดตั้งขึ้นเป็นจังหวัดพะเยาเป็นเมืองที่มีเสน่ห์ สงบเงียบ โดยมีกว๊านพะเยาเป็นเสมือนสัญลักษณ์การท่องเที่ยวประจำจังหวัด มีศิลปวัฒนธรรม วัดวาอารามต่างๆ อันงดงาม และวีถีชีวิตชาวไทยลื้อที่อพยพมาจากดินแดนสิบสองปันนาในประเทศจีนเป็นสิ่งที่น่าสนใจของจังหวัด

พะเยาเป็นเมืองที่มีประวัติศาสตร์เก่าแก่ เดิมชื่อว่า เมืองภูกามยาว หรือ พยาว มีกษัตริย์ปกครองสืบทอดกันมาอย่างยาวนาน ประกอบด้วยอำเภอ ๗ อำเภอ ได้แก่ อำเภอเมืองพะเยา อำเภอจุน อำเภอเชียงคำ อำเภอเชียงม่วน อำเภอดอกคำใต้ อำเภอปง และอำเภอแม่ใจ ปัจจุบันมีเพิ่มขึ้นอีก ๒ อำเภอ คือ อำเภอภูซาง อำเภอภูกามยาว รวมเป็น ๙ อำเภอ

ภูมิประเทศตามลักษณะของลุ่มน้ำจะพบได้ว่า จังหวัดพะเยามีพื้นที่อยู่ทั้งในเขตลุ่มน้ำโขงและลุ่มน้ำเจ้าพระยา ส่วนที่อยู่ในลุ่มน้ำโขง คือ พื้นที่อำเภอแม่ใจ อำเภอเมืองพะเยา อำเภอดอกคำใต้ อำเภอจุน อำเภอปง (บางส่วน) และอำเภอเชียงคำ ส่วนที่อยู่ในเขตลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยาคือ อำเภอปง (บางส่วน) และอำเภอเชียงม่วน ซึ่งเป็นแหล่งต้นน้ำของแม่น้ำยม

เทือกเขาที่สำคัญของจังหวัดพะเยา ได้แก่ เทือกเขาดอยภูลังกา ดอยสันปันน้ำ ดอยแม่สุก ดอยขุนแม่ฝาด ดอยขุนแม่ต๋ำ และดอยขุนแม่ต๋อม แม่น้ำสำคัญที่ไหลผ่านจังหวัดพะเยามี ๓ สายคือ แม่น้ำอิง แม่น้ำลาว และแม่น้ำยม และแหล่งน้ำสำคัญอีก ๒ แห่งคือ กว๊านพะเยาและหนองเล็งทราย

จังหวัดพะเยาตั้งอยู่ในภาคเหนือ ซึ่งมีอำเภอต่างๆรวม ๙ อำเภอ อยู่ห่างจากกรุงเทพมหานครฯประมาณ ๗๓๕ กิโลเมตร สามารถเดินทางสู่จ.พะเยาได้สะดวกหลายทาง ทั้งทางรถยนต์ส่วนตัว รถประจำทาง และโดยเครื่องบินก็ไม่ไกลนัก

ทิศเหนือ ติดกับจังหวัดเชียงรายที่อำเภอพาน ป่าแดด และเทิง
ทิศตะวันออก ติดกับจังหวัดน่าน ที่อำเภอเมือง บ้านหลวงและท่าวังผา และแขวงชัยบุรีของสาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชนลาว
ทิศใต้ ติดกับจังหวัดลำปางที่อำเภองาว จังหวัดแพร่ที่อำเภอสอง
ทิศตะวันตก ติดกับจังหวัดลำปางที่อำเภอวังเหนือ จังหวัดเชียงราย ที่อำเภอเวียงป่าเป้า